1. Εκπαιδευτικό υλικό
Με τον όρο εκπαιδευτικό υλικό ενός Ανοικτού Ψηφιακού Μαθήματος (ΑΨΜ)
εννοούμε το σύνολο των εκπαιδευτικών πόρων του. Ως εκπαιδευτικοί πόροι
θεωρούνται:
- Διαφάνειες ή/και σημειώσεις που χρησιμοποιούνται στο πλαίσιο της
διδασκαλίας του μαθήματος.
- Πολυμεσικό υλικό όπως βίντεο, ήχος κ.α.
- Στοιχεία αυτοαξιολόγησης και ασκήσεις.
- Βιβλιογραφία
και ό,τι άλλο θεωρείται ότι συνοδεύει ως εκπαιδευτικό υλικό ένα ΑΨΜ.
Κατηγοριοποίηση
εκπαιδευτικού υλικού
Ως διδάσκων/διδάσκουσα ενός ΑΨΜ, κατατάσσω το εκπαιδευτικό υλικό του
στις ακόλουθες δύο κατηγορίες:
1. στο τμήμα που έχει αναπτυχθεί αμιγώς από εμένα και
2. στο τμήμα που περιλαμβάνει υλικό που έχει αναπτυχθεί από άλλους
Υλικό που έχει αναπτυχθεί αμιγώς από εμένα
Η βασική ερώτηση που πρέπει να απαντηθεί είναι η εξής:
«Σε ποιόν ανήκει το υλικό που αναπτύσσω στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων μου ;»
Η ερώτηση αυτή μπορεί να διαιρεθεί στις ακόλουθες επιμέρους ερωτήσεις:
Ερώτ. Σε ποιόν ανήκει το εκπαιδευτικό υλικό (διαφάνειες, σημειώσεις
κ.α) που έχω αναπτύξει ή πρόκειται να αναπτύξω στο πλαίσιο της
διδασκαλίας μου;
Απαντ.: Βάσει της ελληνικής νομοθεσίας (αρ. 8 Ν.2121/1993), η
διδάσκουσα / ο διδάσκων ως δημιουργός εκπαιδευτικού υλικού διατηρεί το
λεγόμενο ηθικό δικαίωμα ενώ το
περιουσιακό δικαίωμα2 μεταβιβάζεται αυτοδικαίως στο ίδρυμα όπου
διδάσκει εκτός εάν υπάρχει διαφορετική ιδρυματική πολιτική3 που ορίζει
π.χ. ότι το περιουσιακό δικαίωμα αποτελεί συνιδιοκτησία του ιδρύματος
και του διδάσκοντος.
Ερώτ.: Σε ποιόν ανήκουν επιστημονικά άρθρα, που έχω δημοσιεύσει ή που
θα δημοσιεύσω στο μέλλον;
Απαντ.: Εξαρτάται από την πολιτική του εκδοτικού οίκου ο οποίος
εκδίδει το συγκεκριμένο περιοδικό. Για παράδειγμα, σε ορισμένα
περιοδικά ανοικτής πρόσβασης, ο συγγραφέας διατηρεί το copyright του
άρθρου του. Από την άλλη πλευρά, σε περιοδικά κλειστής πρόσβασης,
υπάρχουν περιπτώσεις που ο εκδοτικός οίκος αποκτά μεν το copyright
απαιτώντας από το συγγραφέα να υπογράψει το λεγόμενο "assignment of
copyright", ωστόσο εκχωρεί στο συγγραφέα ορισμένα δικαιώματα
σχετιζόμενα με την διδακτική χρήση του άρθρου.
Ερώτ.: Σε ποιόν ανήκουν τα βιβλία που έχω δημοσιεύσει ή που θα
δημοσιεύσω στο μέλλον;
Απαντ.: Η απάντηση είναι παρόμοια με αυτήν της προηγούμενης ερώτησης.
Ερώτ.: Μπορώ σε ένα ΑΨΜ να χρησιμοποιήσω υλικό από άρθρα ή βιβλία που
έχω δημοσιεύσει ;
Απάντ.: Η ερώτηση αυτή σχετίζεται άμεσα με τις δύο προηγούμενες. Για
να την απαντήσετε, θα πρέπει να ανατρέξετε στο σχετικό συμφωνητικό που
έχετε υπογράψει με τον εκδοτικό οίκο και στο οποίο περιγράφονται τα
σχετικά δικαιώματα που έχετε επί του υλικού. Στην περίπτωση που ο
εκδοτικός οίκος δεν σας έχει εκχωρήσει δικαιώματα, θα θεωρήσετε το
υλικό «σας» ως υλικό άλλων και, προκειμένου να το χρησιμοποιήσετε θα
πρέπει να λάβετε από τον εκδοτικό οίκο σχετική άδεια.
Με βάση τα προηγούμενα, το εκπαιδευτικό υλικό ενός ΑΨΜ που έχει
αναπτυχθεί από εμένα ως διδάσκοντα/διδάσκουσας διακρίνεται τελικά, με
βάση το καθεστώς Πνευματικής Ιδιοκτησίας (Π.Ι), στις ακόλουθες
υποκατηγορίες:
1. στο (δημοσιευμένο ή μη) υλικό για το οποίο έχω όλα τα δικαιώματα
Π.Ι και επομένως τη δυνατότητα να το χρησιμοποιήσω σε ένα ΑΨΜ
2. στο (δημοσιευμένο) υλικό για το οποίο έχω εκχωρήσει δικαιώματα Π.Ι
στον εκδοτικό οίκο, αλλά, διατηρώ κάποια δικαιώματα χρήσης του, τα
οποία ενδεχομένως μου επιτρέπουν να χρησιμοποιήσω το υλικό αυτό σε ένα
ΑΨΜ. Τα δικαιώματα αυτά
εξαρτώνται από την πολιτική του εκδοτικού οίκου ή/και περιγράφονται σε
σχετικό έντυπο που έχω υπογράψει προκειμένου να δημοσιευτεί το υλικό.
3. στο (δημοσιευμένο) υλικό για το οποίο έχω εκχωρήσει όλα τα
δικαιώματα Π.Ι στον εκδοτικό οίκο (διατηρώ μόνο το ηθικό δικαίωμα) και
επομένως, προκειμένου να το χρησιμοποιήσω σε ένα ΑΨΜ, θα πρέπει να
ζητήσω άδεια, καθώς, όσον αφορά την Π.Ι, αποτελεί υλικό άλλων.
Οι παραπάνω ερωτήσεις/απαντήσεις και άλλες σχετικές με το υλικό και
τους εκδοτικούς οίκους αναλύονται περισσότερο στην Ενότητα «Το υλικό
μου και εκδοτικοί οίκοι».
2.
Το υλικό μου και εκδοτικοί οίκοι
Ερώτ.: Μπορώ να χρησιμοποιήσω τμήματα, όπως εικόνες, σχήματα,
διαγράμματα από άρθρο ή βιβλίο μου;
Απάντ.: Στην περίπτωση βιβλίου, το πιο πιθανόν είναι πως όχι: συνήθως,
τα πνευματικά δικαιώματα επί των βιβλίων μεταβιβάζονται στον εκδότη
και, κατά συνέπεια, μπορεί να παραμένω ο δημιουργός και δικαιούχος του
ηθικού δικαιώματος, αλλά ο δικαιούχος του περιουσιακού δικαιώματος
είναι συνήθως ο εκδότης. Κατά συνέπεια, για τη χρήση οποιουδήποτε
αποσπάσματος του βιβλίου θα πρέπει να ζητήσω την έγγραφη άδειά του.
Στην περίπτωση άρθρων, εξαρτάται από την πολιτική του συγκεκριμένου
εκδοτικού οίκου τη χρονική στιγμή της έκδοσης, επομένως, θα πρέπει να
αναζητηθεί η συγκεκριμένη πληροφορία.
Ερώτ.: Τι γίνεται στην περίπτωση που τα έχω πρώτα χρησιμοποιήσει στο
μάθημα μου στο αμφιθέατρα και μετά τα εξέδωσα ; Εξακολουθώ να έχω
κάποιο δικαίωμα στο υλικό ή πόρους που έχουν συμπεριληφθεί στην
έκδοση; Μπορώ, π.χ. να τα χρησιμοποιήσω εκ νέου στα ανοικτά ψηφιακά
μου μαθήματα;
Απάντ.: Εξαρτάται από τη σύμβαση με τον εκδότη. Θα πρέπει να γίνεται
ρητή αναφορά, στη σύμβαση με τον εκδότη, στη διατήρηση δικαιώματος του
δημιουργού να χρησιμοποιεί μέρος ή το όλο του έργου του στο πλαίσιο
των ανοικτών ψηφιακών μαθημάτων. Κατά συνέπεια, το πιο πιθανόν είναι,
εφόσον δεν το είχατε προβλέψει στην αρχική σας συμφωνία με τον εκδότη,
να χρειαστείτε να λάβετε ειδική άδεια για το σκοπό αυτό από τον εκδότη.
Ερώτ.: Πως μπορώ στο μέλλον να διατηρώ το δικαίωμα χρήσης των άρθρων
και των βιβλίων μου για εκπαιδευτικούς σκοπούς;.
Aπάντ. Εάν ο εκδοτικός οίκος δεν εκχωρεί ήδη αυτά τα δικαιώματα,
διατυπώνοντας σχετικό αίτημα. Εάν το αίτημα ικανοποιηθεί, τα
δικαιώματα που σας εκχωρούνται θα περιγράφονται αναλυτικά στο σχετικό
συμφωνητικό που υπογράφετε πριν τη δημοσίευση.
Η οποιαδήποτε δημοσίευση με ανοικτές άδειες συνεπάγεται και διατήρηση
του δικαιώματος χρήσης των άρθρων του δημιουργού ανεξάρτητα από το που
εκδίδεται αυτό.
1. Mε τη δημοσίευση σε περιοδικά που είτε είναι ανοικτής πρόσβασης
είτε παρέχουν άδειες χρήσης.
2. Mε την ανάρτηση του υλικού σε ανοικτό μάθημα με άδειες Creative Commons.
Ερώτ.: Θα μπορώ στο μέλλον να συμπεριλάβω σε βιβλίο σημειώσεις και
υλικό που αποτελούν μέρος ενός ΑΨΜ (και έχω διαθέσει με άδειες χρήσης
Creative Commons) και να εκδώσω το βιβλίο μέσω κάποιου εκδοτικού οίκου
(με Copyright) .
Απάντ.: Ναι, διότι οι άδειες Creative Commons είναι μη αποκλειστικές.
Ερώτ.. Η ύπαρξη «ανοικτών» σημειώσεων και διαφανειών θα αποτρέψει έναν
εκδότη να εκδώσει ένα σύγγραμμά μου ή θα περιορίσει τις πωλήσεις του
βιβλίου μου;
Απάντ.. Η διεθνής εμπειρία έχει δείξει ότι τα ανοικτά μαθήματα
αυξάνουν τις πωλήσεις των ποιοτικών βιβλίων, καθώς οι υψηλής ποιότητας
σημειώσεις και διαφάνειες που περιέχουν τα ανοικτά μαθήματα
λειτουργούν διαφημιστικά υπέρ του βιβλίου.
3.
Πως « προστατεύω » υλικό που μου
ανήκει
Πώς τεκμηριώνω ότι όντως το υλικό μου ανήκει;
Eρώτ.: Πως τεκμηριώνω ότι όντως το υλικό μου ανήκει; Πρέπει να το
κατοχυρώσω σε κάποιο οργανισμό κατοχύρωσης δικαιωμάτων πνευματικής
ιδιοκτησίας;
Απάντ. Όχι. Αρκεί να το αναρτήσετε σε κάποιο ιστότοπο στο Διαδίκτυο,
όπου να είναι εμφανής η ημερομηνία ανάρτησης. Αυτός μπορεί να είναι
ένα ψηφιακό μάθημα ή το αποθετήριο του ιδρύματός σας
Πώς επιτρέπω να χρησιμοποιηθεί από άλλους το υλικό που
μου ανήκει
Από τη στιγμή που έχω αναρτήσει εκπαιδευτικό υλικό στο Διαδίκτυο, π.χ.
ως υλικό ενός Ανοικτού Μαθήματος, το ερώτημα «Πως προστατεύω το υλικό
που μου ανήκει» είναι ισοδύναμο με το ερώτημα «Πως επιτρέπω να
χρησιμοποιηθεί από άλλους (οποιονδήποτε) το υλικό που μου ανήκει ;».
Κριτήρια που χρησιμοποιώ για να επιλέξω τους τρόπους χρήσης
4.
Πότε μπορώ να χρησιμοποιήσω υλικό άλλων
Ερώτ.: Μπορώ να χρησιμοποιήσω τμήματα, όπως εικόνες, σχήματα,
διαγράμματα από άρθρο ή βιβλίο άλλου;
Aπάντ.: Εάν πρόκειται για εικόνες, σχήματα ή διαγράμματα τα οποία
έχουν ήδη εκδοθεί και επί των οποίων υπάρχουν δικαιώματα τρίτων, τότε
θα πρέπει να ζητηθούν οι σχετικές άδειες ή να εξετασθεί εάν είναι στο
δημόσιο τομέα. Στην περίπτωση διαγραμμάτων που εκφράζουν ιδέες που δεν
μπορούν να εκφραστούν διαφορετικά δεν μπορεί να αντιγραφεί το ίδιο το
διάγραμμα αλλά μπορεί να επανασχεδιαστεί από τον διδάσκοντα. Στην
περίπτωση που μέρος της εικόνας χρησιμοποιείται για σχολιασμό ή
κριτική μπορεί να χρησιμοποιηθεί χωρίς την άδεια του δημιουργού/
δικαιούχου με αναφορά στην πηγή.
Στο πλαίσιο της εκπαιδευτικής διαδικασίας στα αμφιθέατρα και τους
χώρους διδασκαλίας
είναι συνήθης πρακτική η ενσωμάτωση σε υλικό όπως π.χ. οι διαφάνειες,
επιμέρους εκπαιδευτικών πόρων, όπως εικόνες, σχήματα, διαγράμματα,
χάρτες που υπάρχουν δημοσιευμένα σε βιβλία, συγγράμματα ή επιστημονικά
άρθρα. Ακόμη και αν τα δικαιώματα των πόρων αυτών τα έχει κάποιος
εκδοτικός οίκος ή ο δημιουργός τους, η χρήση τους στους χώρους
διδασκαλίας είναι σύννομη για τη διά ζώσης διδασκαλία, καθώς η
νομοθεσία δεν απαιτεί την αίτηση άδειας για τη συγκεκριμένη χρήση.
Το ερώτημα που προκύπτει είναι εάν ισχύει το ίδιο και για την ανάρτηση
του εκπαιδευτικού υλικού που περιέχει πόρους τρίτων σε πλατφόρμες
φιλοξενίας ψηφιακών μαθημάτων είτε ως μάθημα ανοικτής πρόσβασής
(ανοικτό) είτε κλειστής προστατευόμενης πρόσβασης. Η απάντηση είναι
αρνητική. Και αυτό δεν αφορά μόνο ολόκληρα κεφάλαια βιβλίων ή άρθρα,
αλλά και επιμέρους εικόνες, σχήματα, διαγράμματα κ.α.
Δικαιώματα Πνευματικής Ιδιοκτησίας στο σχολείο
--
Ο Διευθυντής του 1ου ΕΠΑ.Λ. Διονύσου-Ζήνων"
Νικόλαος Πλέσσας